Zabytkowa Huta Żelaza w Chlewiskach

Ekspozycje stałe

• Samochody XX wieku – ekspozycja prezentująca bogatą kolekcję zabytkowych samochodów osobowych takich jak np. Syrenki, Warszawy, Polskie Fiaty 1500, w tym ostatni model sedan i kombi. Znajdują się tam również liczne auta prototypowe, takie jak: Wars, Syrena 110, Warszawa 210 czy Stratopolonez czyli Polonez z silnikiem Ferrari. Do obejrzenia jest w sumie ponad 50 aut. Ekspozycja podzielona została na dwie sale wystawowe.
• Motocykle XX wieku – wystawa przedstawiająca kolekcję jednośladów: ponad 40 motocykli i motorowerów produkcji polskiej i zagranicznej, np: Żak ,Komar, Osa WFM, SHL, Junak, NSU, Wespa, DKW.
• Maszyny do obróbki skrawaniem metalu i drewna – ekspozycja prezentująca maszyny do obróbki metalu i drewna, między innymi: tokarki, strugarki, wiertarki i inne. Także maszyny do produkcji zbrojeniowej, na czele z przyrządem do prostowania luf karabinowych.
• Maszyny do szycia – wystawa prezentująca kolekcję maszyn do szycia jak np. Singer, Pfaff, Łucznik, Wifama. Atrakcję tej ekspozycji stanowi również możliwość zwiedzenia dawnego warsztatu szewskiego.

W obrębie ekspozycji zewnętrznej udostępniono silniki stacjonarne pozyskane od Polskiego Holdingu Obronnego, wchodzące w skład tzw. Kolekcji Ursusa

Miejsce i historia

W skład Zabytkowej Huty Żelaza, oddziału Narodowego Muzeum Techniki, wchodzą zabytkowe budynki będące pozostałością po dawnej Hucie Żelaza, usytuowane na rozległych terenach zielonych. W architekturze budynków można odnaleźć elementy klasycystyczne, w których symetria i ład przestrzenny wzajemnie się przenikają. Osobliwością  obiektu są XIX-wieczne piece na węgiel drzewny, zwane „prażakami”. Na terenie kompleksu zachowały się trzy takie piece, które w ostatnich latach przeszły rewitalizację konserwatorską. Ich kształt nawiązuje do nałożonych na siebie dwóch cylindrów z kamienia i cegły. Opasane są taśmami stalowymi, wzmacniającymi konstrukcję,  ze stożkowymi dachami krytymi blachą i charakterystycznymi wąskimi i wysokimi kominami.

Budowę huty żelaza w Chlewiskach rozpoczęto wiosną 1894 r. przez Francuskie Towarzystwo Metalurgiczne. Prace budowlane ukończono w 1895 r. Z  przerwami, huta prężnie działała do 1940 roku. Po II wojnie światowej obiekt został przekazany pod opiekę Muzeum Techniki w Warszawie. Obecnie stanowi Oddział Terenowy Narodowego Muzeum Techniki w Warszawie. Jest to unikatowy kompleks na skale światową, z niezmodernizowanym wielkim piecem przystosowanym do opalania węglem drzewnym. W latach 1895-1912 zespół należał do rodziny Platerów. Przed wybuchem II wojny światowej zakład wydzierżawiła „Huta Pokój”. Po wojnie mieściły się tu zakłady wytwarzające wyroby metalowe. zachowany zakład hutniczy jest jedynym kompleksem wielkopiecowym tego typu na skalę krajową, a rozpatrując obiekt w kontekście stanu zachowania również europejską. Obiekt z uwagi na dużą integralność zachował pełną czytelność ciągu technologicznego produkcji żelaza. Najważniejszym elementem kompleksu jest budynek wielkiego pieca z zachowanym piecem hutniczym oraz zespołem dmuchaw, nagrzewnic i windą wodną, które pozostają w swoich pierwotnych lokalizacjach wraz z infrastrukturą pomocniczą. Od momentu powstania, mimo upływu czasu najważniejsze budynki kompleksu nie zostały przebudowane, co w znaczący sposób wpływa na ich ogromną wartość i unikatowość.

Zabytkowa Huta Żelaza w Chlewiskach ma również ogromną wartość historyczną. Wpisuje się w historię hutnictwa Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego. Ponadto z uwagi swój związek z ważnymi dla historii regionu, a czasem kraju, osobami i przedsiębiorstwami. Wymienić tu należy Ludwika hrabiego Broel-Platera, Spółkę Akcyjną Ł. J. Borkowski „Elibor”, czy Hutę „Pokój” która zarządzała obiektem przed wybuchem drugiej wojny światowej. Ponadto warto w tym kontekście podkreślić rolę zakładu, jako jednego z pierwszych produkujących stal na potrzeby odrodzonego państwa polskiego po 1918 roku oraz jedynego działającego w okresie wojny polsko-bolszewickiej. Warto zwrócić także uwagę na kontekst europejski, związany z Francuskim Towarzystwem Metalurgicznym (Societe Francaise Metallurgique de Chlewiska), które zbudowało hutę w Chlewiskach. Wszystkie cechy obiektu wpływają na dużą atrakcyjność turystyczną miejsca, która przyciąga gości swoim niepowtarzalnym klimatem pozwalającym przenieść się w czasie do początku funkcjonowania huty. Zachowanie głównych elementów kompleksu jest największym atutem obiektu, który powstając u schyłku epoki hutnictwa opartego na węglu drzewnym był użytkowany aż do 1940 roku. Obecnie stanowi jedyne świadectwo tej technologii w Europie.

Na terenie Zabytkowej Huty Żelaza w Chlewiskach organizowane są różnego rodzaju wydarzenia, takie jak: zloty zabytkowych pojazdów, pikniki rodzinne, wycieczki i warsztaty szkolne, nagrania telewizyjne, plenery i rekonstrukcje historyczne. Miejsce ma duże oddziaływanie na społeczność lokalną i całego regionu jako miejsce organizacji  przedsięwzięć koncentrujących w tym miejscu różne grupy społeczne począwszy od miłośników hutnictwa, kolekcjonerów i pasjonatów motoryzacji, z uwagi na część obecnej funkcji obiektu (wystawy samochodów i motocykli) oraz pozostałe osoby z grupy miłośników historii techniki i przemysłu. Bardzo popularnym wydarzeniem jest Święto Żelaza i Stali, które odbywa się corocznie w sierpniu, gromadząc szeroką publiczność.

„Remont budynków zabytkowej Huty Żelaza w Chlewiskach” wykonywanym przez Narodowe Muzeum Techniki w Warszawie w 2023 r. został sfinansowany ze środków dotacji celowej Ministerstwa Edukacji i Nauki (obecnie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego) otrzymanej w drodze umowy z dnia 02 maja 2023 r.